Co to jest badanie stężenia ACTH i na czym polega?
Badanie polega na oznaczeniu stężenia hormonu adrenokortykotropowego (inaczej ACTH) we krwi. Jest to hormon wydzielany przez przysadkę mózgową, zarządzający wydzielaniem hormonów produkowanych przez nadnercza. Z kolei sam ACTH podlega kontroli przez czynnik uwalniający – CRH uwalniany przez inną część mózgu, podwzgórze. Cały system podlega mechanizmowi kontrolnemu znanemu jako układ sprzężeń zwrotnych ujemnych. I tak CRH aktywuje uwalnianie ACTH, ten uwalnia kortyzol, a z kolei nadmiar kortyzolu hamuje zwrotnie wydzielanie CRH i ACTH. Hormony wydzielane przez nadnercza to głównie tzw. glikokortykosteroidy. Ich głównym przedstawicielem jest kortyzol. Odpowiada on za regulację wielu funkcji życiowych, m.in. mobilizuje organizm do warunków stresu, zwłaszcza przewlekłego, podnosi ciśnienie krwi i glukozy, działa silnie przeciwzapalnie.
Hormony „stresu” są szczególnie niezbędne w organizmie w godzinach porannych, więc stężenie ACTH (a co się z tym wiąże – kortyzolu) jest najwyższe rano, potem spada.
Wartości w osoczu krwi w godzinach rannych wynoszą w normie u osób dorosłych <18 pmol/l (<80 pg/µl), a wieczorem <11 pmol/l. Stężenie w próbce z godz. 20–22 stanowi od 1/3 do 2/3 wartości z godz. 4–8 rano.
Jakie są wskazania do badania stężenia ACTH we krwi?
Badanie stężenia ACTH we krwi zleca się w razie podejrzenia choroby układu wewnątrzwydzielniczego, dotyczącego czynności hormonów steroidowych kory nadnerczy, czyli w podejrzeniu niedoczynności kory nadnerczy, nadczynności kory nadnerczy (tzw. choroba i zespół Cushinga), zespołu nadnerczowo-płciowego.
Objawy niedoczynności kory nadnerczy są charakterystyczne (apatia, męczliwość, utrata masy ciała i siły mięśniowej, spadek ciśnienia tętniczego krwi, małe stężenie glukozy we krwi, czyli hipoglikemia oraz sodu, czyli hiponatremia we krwi, wzrost stężenia potasu we krwi). Przyczyna leży albo w przysadce mózgowej (brak ACTH), albo w samej korze nadnerczy (zniszczeniu ulegają komórki wydzielające kortyzol, jest to tak zwana choroba Addisona).
W pierwszym przypadku stężenie ACTH jest małe (np. na skutek urazu, zmian zapalnych, krwotocznych lub nowotworowych przedniego płata przysadki mózgowej) i to właśnie staje się przyczyną niedoczynności. Niesprawne komórki przedniego płata przysadki mózgowej nie produkują ACTH, więc komórki kory nadnerczy nie produkują kortyzolu (choć są w stanie), ale muszą otrzymać sygnał w postaci ACTH.
W drugim przypadku zniszczone są komórki kory nadnerczy produkujące kortyzol, brak więc tego hormonu, rośnie za to stężenie wydzielanego z przysadki w dużych ilościach ACTH, który próbuje – nieskutecznie – pobudzić wydzielanie kortyzolu. Jest to tzw. pierwotna niedoczynność kory nadnerczy, czyli inaczej choroba Addisona. Jej typowe przyczyny to proces autoimmunizacyjny, czyli stan, w którym układ odpornościowy niszczy komórki własnej kory nadnerczy, gruźlica, przerzuty nowotworowe lub krwotoki do kory nadnerczy.
Dlatego też, żeby określić, jaki charakter ma niedoczynność kory nadnerczy, należy wykonać badanie stężenia ACTH we krwi.
Natomiast odwrotny stan w organizmie, czyli sytuacja, kiedy kortyzol jest wydzielany w nadmiarze to hiperkortyzolizm lub inaczej zespół Cushinga, może być spowodowany nadmiernym wydzielaniem ACTH przez przysadkę mózgową (zazwyczaj jest to wywołane niedużym gruczolakiem, a więc niezłośliwym guzem przedniego płata przysadki i nosi wtedy nazwę choroby Cushinga), guzem łagodnym – gruczolakiem kory nadnerczy, rzadko rakiem, wydzielaniem ACTH w innym miejscu (np. przez raka płuc) lub przyjmowaniem przez pacjenta dużych dawek glikokortykosteroidów, np. w niektórych chorobach nowotworowych, autoimmunologicznych i ciężkich chorobach alergicznych (jest to tzw. jatrogenny zespół Cushinga). W przypadku, kiedy lekarz podejrzewa u pacjenta nadczynność kory nadnerczy, kieruje go na badanie stężenia ACTH we krwi.
Jeśli nadczynność kory nadnerczy jest spowodowana chorobą przysadki mózgowej, stężenie ACTH jest z reguły wysokie. Jeśli zaś przyczyna nadczynności kory nadnerczy leży w korze nadnerczy, stężenie ACTH jest małe.
Jeżeli ACTH jest produkowane w innym miejscu w organizmie niż w przysadce mózgowej, np. przez raka płuca lub żołądka, to jego stężenie jest zwykle bardzo wysokie.
W razie wątpliwości, czy jest występuje zespół Cushinga, a zwłaszcza jakie jest jego pochodzenie, lekarz zleca dodatkowo tzw. test stymulacyjny z syntetyczną kortykoliberyną (CRH). Stężenie ACTH i kortyzolu po podaniu 100 µg CRH bada się parokrotnie w odpowiednich odstępach czasowych. Ponadto lekarz może zlecić test hamowania deksametazonem, silnym syntetycznym doustnym glikokortykosteroidem, który hamuje uwalnianie ACTH z przedniego płata przysadki. Ponadto lekarz może zlecić badanie innych parametrów czynności wewnątrzwydzielniczej.
Stężenie ACTH silnie wzrasta u dzieci z wrodzonym zespołem nadnerczowo-płciowym.
Jak przebiega badanie stężenia ACTH we krwi?
Pobrania dokonuje się, nakłuwając żyłę powierzchniową, najczęściej na lewym przedramieniu lub w okolicy lewego dołu łokciowego. ACTH jest nietrwały, więc konieczny jest natychmiastowy transport do laboratorium na lodzie. Do czasu oznaczenia próbki muszą pozostać zamrożone.
Jak przygotować się do badania stężenia ACTH we krwi?
Prawie zawsze badanie to wykonuje się razem z innymi oznaczeniami biochemicznymi krwi, a zatem na czczo. Konieczne jest jego wykonanie w godzinach porannych (najlepiej o 7–8 rano). Nie należy wykonywać badania w przebiegu ciężkich infekcji (gorączka), po urazach i zabiegach chirurgicznych (jako sytuacje stresowe podnoszą one stężenie ACTH we krwi) oraz po obrazowaniu radioizotopami (wpływ na wynik). Badany powinien zgłosić, czy nie ma ciężkich zaburzeń snu oraz jakie leki przyjmuje, gdyż niektóre z nich zmieniają wynik oznaczenia. W szczególności dotyczy to glikokortykosteroidów, gdyż ich przyjmowanie obniża stężenie ACTH.
Jakie są przeciwwskazania do badania stężenia ACTH we krwi?
Nie ma przeciwwskazań.
Jakie powikłania mogą wystąpić po wykonaniu badania stężenia ACTH we krwi? Jak postępować po badaniu?
W zasadzie nie ma powikłań. Jak po każdym pobraniu krwi żylnej, może wystąpić wydłużone krwawienie (należy odpowiednio ucisnąć miejsce wkłucia po pobraniu krwi) lub podskórne podbiegnięcia krwawe (krwiak) wskutek nieprawidłowego nakłucia żyły.
